Publicidad

Ecuador, 06 de Octubre de 2024
Ecuador Continental: 12:34
Ecuador Insular: 11:34
El Telégrafo
José Maldonado

Warmi tukunata maskana

22 de febrero de 2016

Kayta killka-katishpaka, ruku kashpaka, yuyak kashpaka, asishpachari yuyarinki, mana kashpaka piña tukushpachari yuyarinki, kutin wanpra kashpaka, chashnapimi kani nikunkichari. Ñukanchik llaktapika alaja, sumak kuytsakunami tiyan. Shinapash paykunawan rimanaka, parlanaka, mana hawallachu kan. Ari, ña shuk wanpraka shuk kuyaylla kuytsatami rikun, payka punchantami mayta rik kashkata, mayman rik kashkata rikuriyan. Shinapash mana rimay ushanchu. Kuytsaka ña katikushkata yachashpaka, kishpirinllami. Shinapash ñukanchik kawsaypika, tarpunakunapi, tipinakunapi, pallanakunapi, ayllu raymikunapi, llakta raymikunapimi tantankunchik, chaypimi kuytsataka rikunchik, chaypimi kashnakunata rurashpa parlankapak tukunchik.

Shuk tantanakuypi kashpaka, shuk uchilla rumiwanmi, kuytsapa washaman shitanchik, payka pitak shitashkatami tikrashpa rikun, wanpraka asishpami rikun, kuytsa asishpa, shuk uchilla rumita paypash ranti shiktakpika, ari nikunmi, mana kashpaka, payka shuk hatun rumitami shitan, piña rikun, chayka mana nikunmi. Maykankunaka ña mayta purikta yachashpaka, chapanmi, shinami chayta yallikukpika, kuytsapaman kimirishpa, shuk churakunata kichun, kuytsa mitsarishpapash sakikpika, ari nikunmi. Shinapash kichukpipash, kipaman taytawan, mamawan kichushkata mañankapak shamukpika mana nikunmi. Mañankapak shamukpika, pinkanayanmi. Wanprapa tayta-mamapapashmi piña tukun. Wanprakunaka kay llaki tiyachunka mana munanchu. Shinapash kuytsa warmi tukuna tukunchunka, imatapashmi ruran, llaki tiyanata mana yuyanchu.

Maykan wanprakunaka shuk tullpuyuk pillushka ñañu pankatami rantin, chaytami munashka kuytsa shamukukpika, shitan, kuytsa chayta hapishpa shuk pitita muchikupi, mana kashpaka, uma watarinapi churakpika, ari nikunmi, chayka wanpraka maymi kushikun. Shinapash maykan kutinka wayrakunmi, chay pankata shitakpika, wayraka maytapashmi apan, chayka hatun llakimi kan, mana kashpaka, shitashka rikushpapash, kuytsaka mana hapinchu. Chayka mana nikunmi Maykankunaka killkashkawanmi ari nichinkapak munan. Chayka hatun llaktaman rishpami, shuk killkanata yachak mishuta paypa munashka kuytsaman killkachun mañan. Chay killkashkapika, kuytsapa shutitami tawka kutin churan. Kaypaka kullkitami minishtirin, mishuka kullkipami killkan, shinapash wanpraka kuytsamantaka ima shinapash wakaychishka kullkitami kunlla. Chay killkashkatami kuytsapa riksishka yuyak warmi kushpa karachunmi mañan, paymi chay killkashkata kuytsaman kun. Kuytska chayta hapishpa wakaychikpika, ari nikunmi, mana kashpaka, chayta hapishkawanmi llikishpa shitan, chayka wanprapa hatun llakimi kan.

Shinapash kunan wiñaykunaka, mishukunami shinami, rimashpa, rimashpa, kuytsataka ari nichin. Chasna ña kuytsa ari nishka kipami, ishkantin llukshi kallarin. Kayta killka-katikuk, ima shinatak kanpa warmi tukunataka ari nichirkanki? Yuyarinkichu? Maykankunaka mana yuyarinkapakchu munani nikunchari. (O)

Resumen traducido al castellano

Enamoramiento

Los indígenas mayores, los hoy adultos, ya pasaron por esta etapa, mientras que los jóvenes deben estar en esta situación crucial. Los quichuas tenemos algunas formas de enamorar. He aquí algunas de ellas y sus características. Lo fundamental para que se dé una primera aproximación son los trabajos familiares, como sembrío, cosecha, las fiestas de matrimonios, bautizos, etc., y también los trabajos comunales y las fiestas de la comunidad.

En una cosecha, el joven suele lanzar una piedra pequeña a la espalda de la chica, ella busca ver quién lo hizo; para aceptar, debe sonreír y devolver una piedra pequeña, caso contrario lanza una mirada furibunda y una piedra de gran tamaño.

Pero hay jóvenes audaces: esperan a la chica, se aproximan a ella y le quitan una prenda, ya sea el sombrero, un rebozo, etc., y corren. Si ella no reclama el mismo día, eso equivale a aceptación, felicidad para el joven. Si no es así, a la tarde, la chica junto a su padre o madre visitará la casa del joven para reclamar la prenda. Momento vergonzoso para el joven y su familia.

También se suele comprar una serpentina en la ciudad, cuando ella pasa, se lanza, si la chica toma un pedazo y la pone en su sombrero o en una prenda, ¡bingo! Pero el viento suele jugar una mala pasada. Otra manera de lograr la aceptación de la chica es a través de un escrito realizado por un no indígena, se pide entregar a una señora conocida de la chica. Si la recibe y no la rompe, día grandioso. Estimado lector, ¿cómo fue su enamoramiento? ¿A fuerza de sacrificio y ‘verbo’? ¿O fue ‘enamora’ y ‘miento’? (O)

Contenido externo patrocinado