Publicidad

Ecuador, 07 de Octubre de 2024
Ecuador Continental: 12:34
Ecuador Insular: 11:34
El Telégrafo
José Maldonado

Tushushpa imakunata ninchik

20 de junio de 2016

Armashka kipami, wasikunamanmi chayay kallarinchik. Tushukkunaka shikan shimikunawanmi rimanchik. Mana punchanta shinachu rimanchik. Kunkata ñañuyachishpami rimanchik. Shinallatak chay punchakunaka ñukanchik kichwa shimita mishu shimiwan chapushpami imatapash ninchik.

Wasiman chayashpaka “trabajankapak” shamunchik ninchikmi. Shinallatak kari tushukkunataka “chikillo” ninchik, kutin warmikunataka “chiquilla” ninchik. Piwanpash tuparishpaka, “A mika conoshes” nishpami tapunchik.

Wasiman yaykunkapakka ima asinayaykunatami ninchik. “Kaypichu kankichik”, “Punkuta paskaychik, mana kashpaka urmachishami”, “Minkachiway”, “Tiyapanchu?”, “Tushushpa, wasita urmachikrinchikmi”, shuk kashnakunatami ninchik.

Ña tushunkapak tukushpaka, “trabajashunchik, trabajachunchik” nishpami kallarinchik. Wasiyukpashmi shamukkunata “trabajapaychik, trabajapaychik!” nishpa chaskin.
Tawkapurami chayanchik, pikunami takin, paykunaka chawpipimi kana kan, chayshukkunaka paykunapa muyuntipimi tushushun. Takikkuna alliman muyukpika, tukuyllami alliman muyushpa tushushun; llukiman tikrakpika, tushukkunapashmi chayman tikrashun.  Tikrankapakka, “Tikray, tikray”, “Contravía, contravía”, “Vuelta, vuelta” nishpami kaparishun. Chashnami kayman chayman tikrashpa tushushun.

Tushukukpika, shikan ima nishkakunami uyarin, chaykunata uyashpaka, asinayanmi. Tushukushka uyarichunka “ashienta carajo, ashienta carajo” ninchikmi. Chashna nikpika, usharishkakamanmi llapinchik. Chaypami chay suela mishu ushutata minishtinchik.  Shukkunaka “Llas twas, llas twas”, “Zapatito, zapatito”, “Taka, taka, taka, taka”, “Arrarray, arrarray”, “Rompe alcantarillado”, “Hayka, hayka” nishpami, uray kumurishpa, sumakta llapinchik.  

Ña unayta tushushpaka, shaykurinmi, chaymi “Yakunayayka”, “Aswa, aswa”, “Nachu yakullapash tiyanyari”, “Yurak yaku, yurak yaku” nishpa kaparinchik.  Wasikyukka, ña unayta tushukpimi, moteta, mana kashpaka, kamchata, shukkunaka arrozta, imallapash aychawanmi karan. Chayta mikunkapakka, ima shinami atallpakunata mikunkapak kayanchik chashnallatakmi “Tuk, tuk, tuk, tuk” nishpa mikunata kunchik.   

Mikushka kipaka “desquitashunchik” nishpami kutinllatak tushuy kallarinchik.  “Kunan si”, “Allikuta churashun” nishpami ashtawan llapinchik. Kay wasimanta shuk wasiman rinkapak tukushpaka, “Kutin shukkuta”, “Kayka mana maykanchu”, “Churay carajo, churay carajo” nikpika, yallimana takashpami tushunchik.

Shinami wasin wasin rinchik, chashnami suk ayllu llaktaman chayanchik, chaypi kashpaka, “Ima horashi llaktaman muyuna kanchik?” nishpami tushunchik.

Chashna tushukukpimi, ña punchayamun, ña punchayakpika, wasimanmi kutina kanchik, tushushpami wasiman tikranchik. Wasipimi ashata puñunchik, samarinchik, shinapash ña tutaka kutinllatakmi tushunkapak llukshishun.

Shinaka kayta killka katikuk Inti Raymiman “Halaku haku! Halaku haku!” nikpika, , mashna punchashi ñukanchikwan kanki? Kushillapash, tukuy shunkuwanpashmi kikinta chaskishun, kimichishun! Shamunki!!  (O)


Resumen traducido al castellano

Expresiones del Inti Raymi

Y llegó la semana esperada. Sí, la fiesta del Inti Raymi ya está aquí. Recuerden es una fiesta de la comunidad, cada una de las familias conocen lo que deben preparar para dicho acontecimiento. Ninguna autoridad interviene en la misma.

He aquí unos detalles en cuanto a las expresiones que se escucharán en estos días, en ellas habrá una mezcla de quichua y español y hablaremos utilizando el falsete, es decir con una voz más aguda que la natural.

Así, a los hombres los llamamos chiquillos, y a las mujeres chiquillas. Al hecho de bailar lo conocemos como trabajar. Cuando llegamos a una casa decimos que llegamos para trabajar no para bailar, igual en las casas que nos reciben dicen “¡Trabajaychik,  trabajaychik!” (¡Trabajen, trabajen!).

Al encontrarnos entre conocidos preguntamos “A mika conoshes?” (Me conoces a mí?). Ya en el baile mismo se escuchan onomatopeyas como ¡Llas twas, llas twas!, o ¡Taka, taka, taka, taka!” que expresan el sonido del zapateo.

Y para cuando ya el ánimo decae se alienta con “Ashienta carajo” (¡Asienta carajo!) “Churay carajo!” (¡Pon carajo!) o también “¡Hayka!” (¡Toma!). Ante estas expresiones todos los del grupo se inclinan y zapatean con alma y vida. Recuerden el buen baile se cataloga por la fuerza y el sonido del zapateo.

Para finalizar la presencia en una casa expresamos “¡Waaaahaaaa, waaaahaaaa!” (¡Fin, vamos!).

Estimado lector, entonces si el día miércoles decide unirse a la fiesta del Inti Raymi, ya conoce algunos detalles de la misma y sobre todo las expresiones, utilícelas y bienvenido!   (O)

Contenido externo patrocinado