Publicidad

Ecuador, 06 de Octubre de 2024
Ecuador Continental: 12:34
Ecuador Insular: 11:34
El Telégrafo
José Maldonado

Pallana, chuckchina

01 de febrero de 2016

Kichwakunapurapika, maykankunaka asha allpayukmi kanchik. Chashnami ña imapash pukukpika, chay shina sara kakpika, tipina kanchik; puruta kakpika, alvis kakpika, pallana kanchik; cebada, trigo, kinwa kakpika, pitina kanchik; papa, milluku, uka, mashwa kakpika, allanami kanchik.

Ña pukushka kakpika, ayllumi pukushkata hapinkapak shayarin, shinapash ashtaka kakpika, aylluka hapinkapak mana paktanchu, chayka wasi kuchupi kawsakkunatami yanapachun minkanchik. Ashtawanka pikunami mana allpayuk kan, paykunatami kayanchik. Paykunaka may kushillami yanapankapak shamun.

Tipina kakpi, pallana kakpi, pitina kakpi, allana kakpipash, paykunaka shamunllami. Minkakka tutamanta kallarinkapakka shunkunatami karan, shinallatak ña chawpi puncha tukukpika, chawpi puncha mikunatapashmi karan.

Allpayukpash, paypa ayllupash, yanapankapak shamushkakunapashmi wachun wachun tipin, pallan, pitin, allan. Shinapash allpayukpash, paypa ayllupash mana tukuytachu tipin, pallan, pitin, allan. Yanapankapak shamukkunaka chay shina hapikushkamantaka ashtawan allikunatami apay ushan. Chaytami “wancha” ninchik. Kaytaka tukuykunami yachanchik.

Hapikushpaka, maykan pukushkakunataka sakinchikmi. Ismushkakunata, wakllishkakunata, alli pukushkakunatapashmi sakinchik. Manachu alli rikunchik? Pantanchikchu? Imamanta chashna ruranchik? Muspachu kanchik?

Ña chishi tukukpika, ñami hapinataka tukuchin. Allpayukka yanapashkamantami pukushkata tantanchishkamanta karan. Chashna ña karakukpimi, shamushkakunamanta, mana allpayukkunaka “pallanakuta karay”, “chukchipasha” nin. Chashna nikpika, allpayukkka ari nimi.

Pallanakukkunaka, chukchikkunaka wakchakunami kan. Paykunaka chashna pukushkata hapinatami rikuriyakun, maypi tiyakpimi, yanapankapak chayan. Shinami, paykunaka yanapashkamanta pallanakuy ushan, chukchi ushan.

Paykunami chay ismushkakunata, wakllishkakunata, shinallatak alli pukushkakunatapash hapin. Ismushka pukushkaka kuchikunapa, wallkishkakunata, akllanmi, allika mikunkapak, wakllishkaka kuchikunapa, atallpapami kan; kutin allikunaka mikunkapakmi kan. Chashnami wakchakunapash pukushkataka mallin.

Kichwa kawsaypika imatapash charishkataka wakchakunaman mallichinatami yuyanchik. Shinapash wasiman chayashpa karanaka mana allimanchu rikurin, chaymantami chashna pukushkakunata hapinapika wancha nishka, pallanakuna nishka, chukchina nishka tiyan. Shinallatak yanapashkamantapashmi imallatapash chaskin. Kaykunaka ñukanchik kawsaypika rurana kashkakuna shinami kan.

Chashnami pikunami ashtawan imatapash charin, paykunapa charishkata shukkunaman chayachin, shukkunaman rakin. Kanka ima shinatak kanpa charishkata shukkunaman, ashallatak charikkunamanka chayachinki? (O)

Resumen traducido al castellano

Permítame recoger

De acuerdo a las posibilidades, algunas familias indígenas poseen tierras. En ellas siembran maíz, fréjol, arvejas, quinua, cebada, trigo, papa, melloco, oca, mashua, etc. Cuando estos productos maduran, hay que cosechar, hay que segar, hay que excavar.

Muchas de las veces, la familia nuclear no alcanza para cosechar, por lo cual se invita a vecinos o a los que menos tienen en la comunidad. Como siempre, en el mundo kichwa la invitación no solo será de palabra, sino que se incluirá un producto comestible.

El día de la cosecha se inicia muy temprano, tras el desayuno, todos comienzan a cosechar, segar, excavar, dependiendo del producto. Quienes participan en cada una de estas actividades tiene derecho a tomar un mínimo de lo mejor que recogen. Esta es la conocida ‘wancha’, que se traduce al español como ‘lo mejor de algo’.

Igualmente, los dueños de las tierras, al cosechar no recogen, dejan productos maduros en el campo mismo, algunos porque están dañados, pero también se quedan productos buenos, estos últimos por ‘olvido voluntario’. ¿Por qué lo hacen?

En cuanto se ha terminado de recolectar, todos los que participaron en ella reciben una porción. Al mismo tiempo, quienes ayudaron -o también familias necesitadas- llegan al sitio y con la frase ‘Permítame recoger’ toman lo que ha quedado de la cosecha. Así estas personas también se benefician de la producción. He aquí el fin del olvido voluntario. Y una forma más de redistribución hacia los que menos tienen. (O)

Contenido externo patrocinado