Publicidad

Ecuador, 06 de Octubre de 2024
Ecuador Continental: 12:34
Ecuador Insular: 11:34
El Telégrafo
José Maldonado

¿Nanakpika imata ruranchik?

28 de diciembre de 2015

Wasi ukupimi imakunawan hanpirinchik. Ñukanchik ayllupika taytapash, mamapash, wanpra kuytsapashmi wasi uku nanaykunata ima shina, imawan hanpinataka yachan.
Imatapash nanakpika, puntaka taytaka shikan kiwawan, mana kashpaka, lulunwanmi pichan. Hawalla nanay kakpika, chashna pichashkawanka ashata samarishpaka, alli tukunllami. Taytakunaka chay pichankapak kiwakunataka riksinmi, shinapash mamakunami ashtawan chaymantaka yachan. Chaykunaka wasi kuchupi, chakrakunapi, maykankunaka sachakunapimi tiyan.

Mamaka pipash imatapash nanachikukpika, utiyallami hanpi kiwakunata, yurakunata maskankapak rin. Chayta apamushpami, yakuta rurashpa, kutashpa, mana kashpaka, shuk imakunata rurashpa,  hanpin. Mamakunaka ashtaka ashtaka kiwakunata, yurakunatami riksin. Chaykuna imapa alli kashkatapashmi ashtakata yachan.

Maykan kutinka urmashpami, ñitikashpami, imatapash rurashpami kiwirinchik, wasi ukupika, tayta, mana kashpaka, mamami chayta hanpinatapash yachan. Kiwirishkalla kakpika, tawka kutin hakushpami hanpin. Hakushka kipaka shikan kiwa pankakunawanmi killpan, chaykunaka punkishkapa, nanaypapashmi kan. Kutinllatak mamakunami chay kiwakunamantaka ashtawan yachan.

Wawakunaka uchilla kashpaka, mamawanmi maykunaman purin, chashna mamawan purishpami kiwakuna, yurakuna imapa kashkata asha asha riksin. Shinami mama nanaywan kakpika, chay kiwata maskakri nikpika, wawakunaka mamawan purishkamanta, maykan kiwata nikushkata, maypi tiyashkatapash yachan, chayta apamunkapak rinllami, chaywanmi mamata hanpin. Shinallatak pichanatapash rikushpami yachakun. Tayta ima shina pichaktami rikun, kipaka tayta illakpika, wanpra, mana kashpaka, kuytsami pichan. Kiwirishkatapash hakunllami, paykunaka ima shina hakuktami rikun, chay kipaka chashnallatak ruranllami.  

Wawakuna wiñashpa, ña wanpra, kuytsa tukushpaka, wasi uku nanaykunata hanpinllami. Maykanka pichankapakmi alli kan, shukka kiwakunatami ashtawan riksin, shukka hakunatami allipacha yachan.

Shinaka wasi ukupi shikan nanaykunata hanpinataka rikushpallami yachakunchik.

Kashna hanpirishpami kawsashkanchik. Ñukanchik kikin llaktapi kawsashpaka, hawallami wasi uku nanaytaka hanpinchiklla, shinapash hatun llaktaman kawsankapak rishpaka, llakimi kan, chaypika kiwakuna, yurakunaka mana tiyanchu. Wawakunaka chay hawaka mana yachakuy ushanchu. Wasi uku unkuyta hanpinaka chayllapimi sakirin.

Hatun llaktapi kak wawa, wanpra, kuytsaka kiwakunamanta, yurakunamantaka ña mana riksinchu, imapa kashkata mana yachanchu.  Ama chashna kachunka, imata rurashun (O)

Resumen traducido al castellano

¿Qué hacemos ante el dolor?

En las familias indígenas, ante un dolor físico, lo primero es limpiar del mal aire, quien se encarga de hacerlo es el padre, para ello utiliza diferentes plantas o huevos de gallina. Las plantas requeridas son recogidas por la madre.

Así, ante el dolor físico de uno de los miembros de la familia, las madres son las proveedoras de plantas medicinales, ellas conocen mucho sobre plantas de su medio. También saben de los beneficios de cada una de ellas y las encuentran cerca de casa, en los sembríos y en los bosques.

El padre trata las luxaciones, dislocaciones, etc., a base de masajes, y para el dolor y la hinchazón también se tiene diferentes plantas. Nuevamente la madre es quien provee las plantas necesarias para estos casos. Madres y naturaleza juntas para calmar, apaciguar y curar el dolor.

Los hijos, a medida que crecen, también van adquiriendo destrezas sobre formas de curar y conociendo los diferentes tipos y usos de plantas. Unos se especializan en las limpias, otros en curar luxaciones, otros en las plantas medicinales.

¿Cómo adquieren ese conocimiento? De la simple observación. En el caso de las plantas medicinales, las madres van con sus hijos en busca de ellas, y ellos poco a poco van conociendo sobre plantas y dolores. Las madres son sus instructoras y la naturaleza la proveedora de cura para el dolor.

Sin embargo, esta cadena de instrucción se corta cuando la familia indígena se traslada a vivir en la ciudad. Los padres mantienen su sistema de curación, pero el contacto con la naturaleza se vuelve esporádico. Situación desalentadora para la nueva generación urbana indígena. He aquí una parte de lo que podría ser el ‘sistema médico familiar’ indígena. (O)

Contenido externo patrocinado