Publicidad

Ecuador, 09 de Octubre de 2024
Ecuador Continental: 12:34
Ecuador Insular: 11:34
El Telégrafo
José Maldonado

Columnista invitado

Huchu

09 de enero de 2017

Ñukamanta rimashpaka, kaytaka mana mikushkarkanichu. Shuk kutinmi Tungurahua markapi karkani, chayka ñami sukta wata shina tukukun, chaypimi shuk kichwa ayllupa wasiman, Quito tantata apashpa, chayarkani; paykunaka shuk mishki apitami kararka. Mishki mishki apimi karka. Ima apita kan nishpami tapurkani, paykunaka Huchu nirkami. Imawantak rurashkata tapukpika, kapuliwan nishpami kutichirka. Kay apitaka kunuktapash, mana kashpaka, chiritapashmi mikunalla kan.

¿Kankunaka kay apita mikushkankichikchu?  Maykankunaka ari ninkichikchari, shinallatak maykankunaka imata chay mikuna ninkichikchari.

Uyaychik, Huchuka kapuli apimi kan, mana kachi apichu kan, mishki apimi kan. Mamakunami kayta yanunkapakka ashtawan raku murukunata hapin, chaykunatami shuk hatun mankapi yakuwan tinpuchin, shuk imakunata yapachishpami, sumakta yanun. Chaytaka may mishkichishpami mikunchik.

Kay apika Pawkar raymi punchakunami ashtawanka tiyan, chashnami wasikunaman chayakpika kay mishki apita karan; shinapash maykan ayllukunaka kapuli pukushkawanmi ña kayta ruray kallarin.

Kunanka kapulimanta rimashun, kay yuraka Abya-Yalamanta shuk hatun yurami kan, chunka ishkay metro shinakamanmi wiñanlla, shinallatak pusak chunka watatami kawsak kashka.

Ñukanchik ayllu llaktakunapika, wasi kuchupimi tiyan, murukunaka ashtawanka diciembre, enero killakunami ña mikunalla kan, chay killakunaka achik nikuk yana murumi tukun, chayta rikushpaka mikunayanllami.

Kapuli yuramantaka mana murukunatallachu mikunchik. Pankakunata yakupi tinpuchishpami, chay yakuta upiyanchik. ¿Imapakshi alli kan ninkichikchari?

Uyaychik, chay yakuka wiksa nanaypami alli kan. Shinallatak kay punchakunaka chiri kashkamantami hawalla gripe nishkawan unkunchik. Chay yakuka chaypapashmi alli kan. Yapata ukukushpaka, chay yakutami upiyana kanchik, alli tukushunllami. Maykan kutinka samay illak shinami tukunchik, samay aysana harkarishka shinami tukun, kay kapuli panka yakuka chaypapashmi alli kan.

Yakuta ishpakushpaka, kay panka yakutami upiyana kanchik. Shinallatak yallimana kunuk kashpaka, kay yakuta upiyashpaka, chiriyankichikllami.

Maykan kutinka kayta chaytami rurana kanchik, mana paktarinchikchu, chaymanta muspallami kanchik. Ama chashna kankapak, kasilla kankapakmi kay yakuta upiyana kanchik. Shinallatak mana puñuy ushashpaka, kay yakuta upiyashpaka, llullu wawa shinami puñunkichiklla.

Kaypashmi tiyan. Shuk wawapa, ashtawanka uchillarak kakpi, ñawi lulun punchapanpa yana kakpika, kapuli ñawi ninchikmi, ¿chayta uyashkankichu?

Kayta killka katikuk, shinaka, kay killakuna kay apita mikushunchik , chay yakuta upiyashunchik. Uyay. ¿Manachu kapuli ñawi kanki?

Resumen traducido al castellano

Huchu

Esta colada andina la probé hace seis años. Fui a visitar a una familia Kichwa en la provincia de Tungurahua, fiel a nuestra costumbre llegué con pancito de Quito, pues nunca hay que hacerlo con las manos vacías y ellos me brindaron una colada dulce muy exquisita. Me gustó tanto que, dejando la vergüenza a un lado, pedí otro vaso más. Me supo más delicioso aún.

Luego pregunté con qué estaba hecha la colada y me dijeron que con capulí. Ese fruto me encanta, como cuanto puedo pero era la primera vez que lo probaba así en esta forma.

En las provincias centrales de la Sierra se suele brindarla en las festividades del Carnaval. Muchas familias la preparan. Sin embargo en cuanto ya está maduro el capulí  se recoge y se hace el Huchu.

Es necesario destacar que el capulí es nativo de América, que sus frutos se los come directamente o se prepara la colada antes mencionada, pero también las hojas se utilizan en infusión para curar algunos males como cólicos, gripe, reumatismo, etc.   

Para esas preocupaciones y para esas noches de insomnio de no saber a quién elegir entre tantos candidatos y sobre todo para dormir como un bebé, tómese agüita de hoja de capulí. No olvide tener el despertador muy cerca.

Así que estimado lector trate de degustar esta exquisita colada dulce. Por cierto, ¿no le han dicho ojos de capulí?  Es una lisonja para los que tienen ojos negros intensos y brillosos. (O)

Contenido externo patrocinado